Dramatyczne wydarzenia w świetle „Nowin Raciborskich” znajdujących się w zasobach Archiwum Państwowego w Raciborzu.
W numerze 125 z 22 października przedstawiono techniczne uwarunkowania działań wojennych.Omówione zostały środki, za pomocą których rywalizuje się z wrogiem, wraz z ich zastosowaniem.Wśród doniesień z linii frontu wyróżniono rozpoczęcie na terenie Królestwa Polskiego wielkiej bitwy ,na wspominanym wcześniej terenie wzdłuż linii Wisły.Odcinek ten liczył sobie 200 km i ciągnął się od Sandomierza po Warszawę. Pomimo trudnych warunków wojska Trójprzymierza odnosiły sukcesy.Podobnie było w Galicji ,gdzie liczba pojmanych jeńców wojennych oscylowała wokół 15 tysięcy.Austriacka armia maszerowała przez Karpaty. Stoczona została zacięta bitwa pod Miżyńcem. Media brytyjskie donosiły o planach Niemców dotyczących lądowania na Wyspach. Sygnalizowały także zagrożenie wojenne na lądzie i morzu. Przykładem było zatopienie brytyjskiej łodzi podwodnej na Morzu Północnym. Siły brytyjskie w sumie stanowiło 1 200 000 żołnierzy..Wzmiankowano przygotowania do ewakuacji ludności cywilnej Warszawy. W Paryżu niemiecki lotnik zrzucił bombę, na co Francuzi odpowiedzieli skutecznym kontratakiem. Odparto także ataki lądowe. Wzrastało jednak zagrożenie od strony belgijskiej ,skąd Niemcy planowali ofensywę w kierunku Dunkierki. W Wogezach udało się Francuzom jednak powstrzymać napór wroga. W Azji doszło do zajęcia chińskiej kolei przez Japończyków. Wśród informacji raciborskich odnoszących się do wojny odnotowano między innymi kwestię wysyłek alkoholu dla żołnierzy frontowych ,i przekazów dla tych którzy znajdowali się w niewoli .W kolejnym wydaniu wspomniano o natężeniu działań na odcinku francuskim. między innymi pod Ypern i Lille. Belgijska Ostenda znajdująca się pod niemieckim nadzorem miała być celem brytyjskiego ataku morskiego (Anglicy zaprzestali jednak później ostrzeliwania miasta). Francuzi otrzymali ze strony Wielkiej Brytanii wsparcie w postaci 30 000 wojsk indyjskich. Ponadto prasa francuska apelowała o wzmocnienie sił bojowych poprzez powołanie do armii żandarmów. Front armii austriackiej w Galicji przesuwał się na wschód. Na terenie Królestwa Polskiego czasowo wstrzymano ofensywę. Pojawiły się także informacje o azjatyckim froncie. Donoszono o przygotowaniach Portugalii do udziału w wojnie po stronie Ententy. Raciborskie wieści dotyczyły apelu o dokładne adresowanie przesyłek dostarczanych żołnierzom. Prasa tłumaczyła także ,dlaczego nie jest w stanie podawać dokładnych i obszernych wykazów poległych mieszkańców regionu i zainteresowanych odsyłała do urzędów gminnych.
W numerze z 27 października wiodącą treścią stały się obrady sejmu pruskiego ,poświęcone omówieniu sytuacji wojennej. Odnotowano spore straty rosyjskie pod Przemyślem. Na morzu miał miejsce nieudany atak francuskiego krążownika. Rosjanie wysłali do Serbii wojska. Wzmocnili także Lwów. We Włoszech urodzeni w 1884 roku zostali powołani do armii. Portugalia ogłosiła ,że nie weźmie jednak udziału w wojnie i pozostanie państwem neutralnym ,o czym poinformowały dzienniki austriackie i brytyjskie. Hiszpańska gazeta "Publicidad" donosiła o walkach w Kamerunie. W Azji bombardowano Tsingtau . Choroba płuc dosięgła szefa niemieckiego sztabu generalnego Moltke. Czasowo powierzono jego obowiązki generałowi von Falkenhaynowi. Na morzu zawiązano akcję mającą na celu odszukanie krążowników niemieckich przez sojusznicze siły wroga. Wojska niemieckie na linii Ypern-Ysern z powodzeniem kontynuowały swe działania,pomimo zwiększenia sił przeciwnika. Zastosowano ogień artyleryjski. Armaty ostrzelały okręty wroga. Do niewoli trafiło 500 Anglików. W Belgii Niemcy zostali odparci z Rousellaere. Z powodzeniem przełamali siły wroga w Liege i Lille. Liczba belgijskich jeńców wojennych w Holandii wynosiła 32 tysiące. W walkach śmierć poniosło 21 generałów francuskich. Na wschodzie rozpoczęła się ofensywa na Augustowo. Wzmogła się także ofensywa w Warszawie. Wojska austriackie kierowały się w stronę Starasoli. Pojmano ponad 3000 Rosjan.W Azji odnotowano zniszczenie japońskiego krążownika w starciu z niemieckim torpedowcem. Niemcy w okolicach Teneryfy zatopili także angielskie parowce .W "Nowinach" z 7 listopada znalazł się opis działań wojennych, stworzony przez jednego z korespondentów. Zatonął niemiecki krążownik na Morzu Północnym.4 listopada doszło do morskiego starcia niemiecko-brytyjskiego. Utrzymywała się austriacka przewaga na froncie wschodnim.W Azji trwało ostrzeliwanie Tsingtau przez jednostki niemieckie. Na froncie francuskim niemieckie ataki zostały zneutralizowane. Na Morzu Czarnym rozpoczęły się walki pomiędzy flotami rosyjską a turecką Przyłączyły się do nich wojska angielsko-francuskie, dokonując bombardowania Dardaneli. Serbia zerwała stosunki dyplomatyczne z Turcją. Anglicy uznali Egipt za swą kolonię ,pozbawiając Turcję wpływów. Wojska brytyjskie zbliżyły się do Akaby,jednak ich atak nie zakończył się spodziewanym powodzeniem .W kolejnym numerze podjęty został temat chorób i epidemii związanych z wojnami. Szczegółowo omówiono również wojskowe aeroplany francuskie, a także linie bojowe. W porównaniu z poprzednimi numerami pojawiło się więcej zagadnień powiązanych z wojną, którym poświęcono osobne artykuły. W dziale "Wojna" natomiast publikowano głównie najświeższe doniesienia z frontu. Armia austriacka bez uszczerbków przełamywała linię wroga i przesuwała się naprzód w Galicji. Rosjanie cofnęli się w kierunku Śniatynia. We Francji postępowała ofensywa niemiecka.1000 żołnierzy nieprzyjaciela zostało pojmanych. Siły aliantów zostały powiększyły się o kolejny kontyngent indyjski. Z powodzeniem walczyli Niemcy na morzu,zatapiając bądź uszkadzając brytyjskie krążowniki. Na froncie tureckim odnotowano kanonadę Dardaneli przez flotę brytyjską i francuską. Napór jednak nie przyniósł wielkich zdobyczy. Okręty te zostały później wzięte do niewoli. W małej Azji zatopiono angielski parowiec ,a załoga parowca rosyjskiego została wzięta do niewoli. Ponadto Turcy zatopili okręt "Wielki książę Aleksander".W rubryce lokalnej podane zostały szczegółowe nazwy miejsc,do których powinna być nadawana korespondencja z jeńcami wojennymi .Przytoczono relację oficera z linii frontu. Agencje donosiły o morskim starciu brytyjsko-niemieckim. Zakończyło się ono sukcesem tych ostatnich,którzy dysponowali większym zasobem okrętów. W Azji zdobyte przez Japończyków zostało Tsingtau. Do niewoli wzięli oni 2300 jeńców. Sytuacja ta spotkała się z dyplomatycznym odzewem strony niemieckiej. Zarówno we Francji ,jak i Królestwie Polskim siły niemieckie z powodzeniem realizowały swoją strategię. Kolejne odsłony wojny rosyjsko-tureckiej kończyły się pomyślnie dla Turcji. W walkach na Kaukazie Rosjanie zostali pobici ,podobny los spotkał Anglików w Akabie. Media donosiły też o wojennych przygotowaniach Bułgarii. Wśród doniesień lokalnych pojawiło się dementi odnośnie możliwości wkroczenia armii rosyjskiej na Górny Śląsk. Szczegółowo omówiono także tematykę rent wojennych . Następne wydania zawierały w swych treściach wzmianki o belgijskim królu,który został wygnany oraz o jego aktualnym życiu. Na froncie francuskim miał miejsce udany szturm w Dixmuiden, zakończony pojmaniem 500 jeńców i zdobyciem 9 karabinów maszynowych. W kolejnych etapach walki liczby wziętych do niewoli Francuzów były jeszcze większe. Zbombardowano miasto Ypern. Kontynuowano atak przez kanał Ysery. Arras nękane było przez naloty powietrzne. Dokonywano ich również w Warszawie ,gdzie zginęło 21 mieszkańców. Na Oceanie Indyjskim Niemcy ponieśli straty. Zatopiony został okręt "Emden". Zginęło 200 z 361 osób znajdujących się na pokładzie. Niemcy zatopili natomiast angielską kanonierkę. Wróg nie poniósł jednak strat w ludziach. Po Egipcie Brytyjczycy dokonali aneksji kolejnego państwa znajdującego się w orbicie wpływów tureckich. Stał się nim Cypr. Nekrolog donosił o śmierci Augusta Sittka z Proszowca ,który poniósł śmierć na polu bitwy w Rosji .21 listopada ukazał się artykuł poświęcony tajnikom prowadzenia bitwy liniowej i wojny fortecznej. W tekście „Rany w wojnie w 1914 roku” podkreślano spory stopień uleczalności urazów doznanych przez walczących żołnierzy. Według relacji lekarza lazaretu w Lotaryngii spośród dostarczonych pacjentów śmierć poniosło 0,8 procenta. Wpływ na tak niski odsetek miała szybka interwencja medyczna od chwili doznania urazu, gdyż niezaleczone pogłębiają się. Urzędowe komunikaty z linii frontu informowały o ataku francuskich sił odpartym przez Niemców. Zajęty został zamek Chatillon. W przestrzeni powietrznej niemieckie samoloty zmusiły do wycofania się Francuzów. W Królestwie Polskim siły wroga zostały zneutralizowane. Prasa brytyjska donosiła o intensywnym ostrzeliwaniu Szampanii. Siły niemieckie pojmały do niewoli gubernatora Warszawy von Korffa. Umieszczono go w hotelu w Gnieźnie. Bitwa pod Grabowem zakończyła się powodzeniem. Zdementowano informację o jeńcach zatrzymanych przez Rosjan. Pod Ypres doszło do krwawego starcia,w którym zarówno wojska brytyjskie ,jak i niemieckie odniosły poważne straty. Siły austriacko-węgierskie rozpoczęły ofensywę na terenie Serbii.Linia Obrenowac-Ljubowica została przełamana. Rozpoczął się marsz w kierunku Belgradu. Sprzeczne doniesienia docierały z frontu tureckiego. W rubryce lokalnej pisano o zarządzeniu ministra spraw wewnętrznych,zobowiązującego do informowania o śmierci uczestników wojny przez miejscowe urzędy stanu cywilnego . Wtorkowe wydanie z 24 listopada poruszyło zamiar wprowadzenia przez władze podatku wojennego od posiadanego majątku. Podatkiem miały zostać objęte napoje alkoholowe. Uzyskane z niego wpływy miały być przeznaczane na kwestie wojenne. Parlament niemiecki, jak wynika z kolejnej notki 2 grudnia,zaciągnął kredyt wojenny w wysokości około 5 miliardów marek. Opublikowano także obszerny opis zdobywania fortec. Dowództwo w komunikacie donosiło o odparciu ataku francuskiego pod Combres. Armia hinduska walcząca we Flandrii poniosła spore straty. Na froncie wschodnim Rosjanie zajęli nieobsadzony front polny. Skierowano atak w kierunku Płocka.Walki toczyły się także pod Łodzią i Częstochową.Ostrzelany przez Niemców został rosyjski port Libawa. Poinformowano o śmierci dwóch dowódców. Po sześciogodzinnej walce Austriacy zajęli serbskie Valjewo. Pojmano 8000 nieprzyjacielskich sił. Prasa donosiła o dysproporcjach. Austriaków było 300 tysięcy, podczas gdy Serbowie trzykrotnie mniej. Turcy zmusili flotę rosyjską do opuszczenia ich rejonu, i wycofania się w kierunku Sewastopola. Podobnie było na lądzie,gdzie Rosjanie ponieśli straty. W tym okresie zmarło dwóch ważnych dostojników. W wieku 51 lat odszedł generał niemiecki von Vogts-Rhetz, natomiast angielski feldmarszałek Roberts zmarł, mając 82 lata.Rubryka lokalna omówiła zasady starania się przez rodziny ofiar o pomoc socjalną. W kolejnym numerze odnotowano stabilną sytuację frontową, zarówno we Francji, jak i w Królestwie Polskim.Pod Częstochową poddały się dwa nieprzyjacielskie bataliony. Prasa brytyjska sugerowała, że opóźnienie marszu ku Warszawie spowodowane jest względami politycznymi. Południowe skrzydło armii austriackiej dotarło do Szczeniawy. 15 000 jeńców zostało pojmanych.U wybrzeży Szkocji została zatopiona niemiecka łódź podwodna „U-18”.Turcy donosili o swych kolejnych sukcesach na polu walki. Wieści lokalne skupiały się na następujących wątkach wojennych:omówiono kwestie podatkowe ,zasady dostarczania paczek polowych,a także paczek z podarkami na święta Bożego Narodzenia dla rannych żołnierzy .Następne wydanie donosiło o planach Francuzów, którzy pragnęli bronić się do ostateczności. Niemiecki personel we Francji został osądzony w sprawie gwałtów i innych przestępstw, jakich miał się dopuszczać. Na froncie wschodnim armia Mackensena wzięła do niewoli blisko 40 tysięcy jeńców, a także zdobyła sprzęt bojowy. Do ostatecznego rozstrzygnięcia nie doszło z powodu wzmacniania sił wroga o kolejne posiłki. Austriacy w okolicach Pilicy odnieśli sukcesy, jednak sztab zwracał uwagę na trudne warunki klimatyczne (mróz). Dotychczas straty wroga wyniosły blisko 29 tysięcy jeńców. Rosjanie podjęli działania w Karpatach, zajmując ten obszar. Francuzi ponieśli klęskę w Maroku.U nabrzeży Irlandii na minę natknął się brytyjski okręt "Audacious". Na wyspie Man natomiast niemieccy jeńcy wszczęli bunt.Na linii frontu turecko-rosyjskiego wciąż obie strony donosiły wyłącznie o swych sukcesach. Lokalne informacje wojenne odnosiły się do przesyłek polowych i możliwości otrzymania koni zdobytych podczas wojny przez rolników, o ile te nie będę potrzebne do działań wojskowych .Kolejny numer przyniósł wieść o mianowaniu generała Hindenburga na stopień feldmarszałka. Kontrybucja wojenna nałożona na Belgię wyniosła 375 milionów franków. Brytyjski okręt liniowy "Bulwark" 25 listopada wyleciał w powietrze.Większość załogi poniosła śmierć. Zatopiony został także parowiec "Malachite", zmierzający do Francji.Prasa francuska donosiła o nieznacznych postępach swych wojsk i śnieżycy w górach Wogezach. Generał Joffre wydał rozkaz mający wzmocnić morale armii. Na froncie azjatyckim niemieckie siły znajdowały w defensywie. Ponad 4000 żołnierzy zostało wziętych do niewoli. W rubryce lokalnej szeroko omówiono kwestię przesyłek polowych, poświęcając jej kilka notek .Kolejny numer gazety wyjaśniał zasady przyznawania świadczeń wojennych, pragnąc rozwiać pojawiające się w tej kwestii wątpliwości. Parlament niemiecki obradował nad kolejną pożyczką wojenną. Hiszpania zachowała neutralność.1 grudnia cesarz niemiecki wizytował wschodnie pole walki. Dwa dni później pojawił się na naradzie we Wrocławiu. Uczestniczył w niej również arcyksiążę Fryderyk i następca tronu Karol Franciszek Józef , a także baron Hotzendorf, szef sztabu austriackiej armii. Na froncie doszło do zaciętych walk, w wyniku których niemiecka armia poniosła spore straty. Według doniesień w ciągu niespełna miesiąca Niemcy pojmali przeszło 80 tysięcy jeńców rosyjskich. Wróg wzmacniał swe siły kolejnym kontyngentym indyjskim.W Serbii Austriacy odnieśli sukces:zajęty został Belgrad. Turcy donosili o odparciu Rosjan w pobliżu Dutak .W następnym numerze opublikowano epizod z pola walki. Ranny żołnierz francuski leżał w rowie pomiędzy obozami dwóch walczących ze sobą stron. Obie armie przerwały bitwę ,by mógł się z tej pułapki wydostać. Gdy to uczynił ,Niemcy poczekali, aż udzielona zostanie mu pomoc. Następnie kontynuowano działania zbrojne…Tekst ten sąsiadował z opisem użycia i zastosowania kabli podmorskich. Cesarz odwiedził wojska uczestniczące w działaniach pod Częstochową.Niemcy w Belgii opuścili miejscowość Vermeles. Planowany był główny atak na Yserę.Ypres miało być ewakuowane z powodu nalotów. Niepowodzenia armii carskiej w Królestwie Polskim przyniosły dymisję dowódcy Rennekampfa. Obrał on złą strategię, która opóźniła działania jego armii i został aresztowany na polu bitwy. Zestawiono wydatki armii francuskiej i niemieckiej. Według "Nowin" kształtowały się one na podobnym poziomie.W Serbii rosła przewaga połączonych siła austriacko-węgiersko-niemieckich. Podsumowano straty floty brytyjskiej od początku wojny.W lokalnych wieściach odnotowano mobilizację do sił Landsturmu na terenie Raciborza.Poza tym powrócono do tematu przesyłek .Kolejne wydanie donosi o zajęciu Łodzi i znacznym osłabieniu sił rywala.We Flandrii niekorzystne warunki pogodowe opóźniały działania.Dementowano doniesienia francuskie o postępach tejże armii.W Karpatach Rosjanie zostali zatrzymani.Rubryka lokalna koncentrowała się na kwestiach podatkowych w czasie trwania wojny .Następny numer donosi o zburzeniu przez Niemców Pecherie Farme, gdzie ukrywali się francuscy lotnicy.Francuskie ataki zostały odparte, wróg poniósł duże straty.Odwet Francuzów na linii Vanquis-Boureuilles nie przyniósł im powodzenia, i zwiększył straty.Fryburg Bryzgowijski został zaatakowany przez nich nalotem bombowym.Na Mazurach odnotowano walki artyleryjskie.W notkach nie pojawiła się informacja o zaciętych walkach, toczonych pod Limanową w dniach 2-12 grudnia .Siły austriackie wciąż utrzymywały przewagę.Wzmogły się działania w okolicach Wieliczki.W okolicach Piotrkowa zacięty opór sił wroga stanął na przeszkodzie dalszego podboju.Rosjanie przywieźli do Warszawy siły kozackie.Rubryka lokalna wzmiankuje o bohaterskim wyczynie hrabiego Mielżyńskiego, który pomimo silnego ostrzału wynosił rannych żołnierzy niemieckich z pola bitwy.Odnotowano także egzekucję dezerterów z wojska austriackiego ,która odbyła się w Katowicach .W następnym wydaniu „Nowiny” za "Gońcem Wielkopolskim" opublikowały relację księdza Rudnickiego, kapelana 13 pułku piechoty.Cytowały również prasę zagraniczną, która opisywała krytyczną sytuację na ziemiach polskich.Według włoskiej gazety "Secolo" Warszawa zmniejszyła się o 20 tysięcy osób.Angielski następca tronu utworzył fundusz na wspieranie Belgów , którzy cierpią w wyniku wojny.Doszło do zatargu pomiędzy Włochami a Turcją.Francuzi pomimo sporej ofensywy wciąż muszą stawiać opór skutecznym kontrom Niemców.Niemcy ostrzelali Armentieres.Ci natomiast w starciu morskim z flotą brytyjską ponieśli niepowodzenie.Krążowniki zmusiły do wycofania niemieckie okręty.Utonął "Scharnhorst" z całą załogą.Anglicy ponieśli nieznaczne straty.Do Europy nie udało się przedostać Wschodnioazjatyckiej Eskadrze Krążowników, zniszczonej przez siły brytyjskie 8 grudnia w pobliżu Falklandów .W Karpatach rywalizację utrudniał narastający mróz.Pomimo tego wciąż trwała ofensywa austriacka.14 grudnia przejęto panowanie nad Duklą.9000 Rosjan wzięto do niewoli.W Serbii ofensywa wskutek silnego oporu wroga musiała zostać zaniechana.Opuszczono tym samym Belgrad.Kolumny regionalne informowały o zgłaszaniu się żołnierzy pospolitego ruszenia,którzy nie mają konieczności uczestniczenia w walkach.Wstrzymano ze względu na okres świąteczny ruch paczek polowych.Przypomniano także, że wdowom i dzieciom po poległych żołnierzach przysługuje dłuższy termin ubiegania się o żołd .22 grudnia ukazała się relacja duchownego polowego Deckerta, który na łamach prasy węgierskiej opisywał śmierć i ostatnie pożegnanie poległych żołnierzy.Nowo powołany serbski rząd w swym przemówieniu mobilizował naród do walki.Na froncie francuskim była stabilna sytuacja.Odnotowano kolejny atak bombowy nad Saarburgiem.Po morskich niepowodzeniach,także na tym odcinku walk odniesiono małe sukcesy.Austriacki sztab generalny donosił o rywalizacji na odcinku liczącym sobie 400 km.Piotrków i Przedbórz zostały podbite.W Karpatach bez zmian.Szeroko zrelacjonowano zajęcie Łodzi.W Serbii wzrastała przewaga miejscowych sił.Otrzymano wsparcie ze strony francuskiej.Starcia turecko-rosyjskie rozstrzygnięto na korzyść tych pierwszych.Papież apelował o wstrzymanie ataków na czas Bożego Narodzenia.Regionalna rubryka informowała o odwołaniu zajęć szkolnych w piątek, po wieściach o zwycięstwie nad Rosją w Polsce.Przestrzegano także przed umieszczaniem w przesyłkach dla żołnierzy materiałów łatwopalnych. .W numerze wydanym w Wigilię zamieszczono szkic o radzeniu sobie przez żołnierzy na froncie z prozaicznym sprawami jak np. brakiem wody pitnej.We Francji miejscowe siły podejmowały dynamiczne działania.Przyczynił się do tego rozkaz wydany przez generała Joffre 17 grudnia.Pomimo zwiększenia liczby sił Niemcy odpierali ataki.W Karpatach i Galicji postępowała ofensywa.
Wojciech Mitręga
Fot. http://pierwszawojna.info/wp-content/uploads/2014/12/fot.-2.png
Czytaj również Pierwsze miesiące I wojny światowej cz. 1
Bibliografia:
J.Krasuski,Historia Niemiec,Wrocław-Warszawa-Kraków 2008,s.284-286.
C.G. von Krockow,Niemcy.Ostatnie sto lat,Warszawa 1997,s.5
J.Krasuski,op.cit,s.294
Ibidem,.s301
Ibidem,s.306
C.G von Krockow,op.cit,s.15-20
J.Krasuski,s.310
A.Czubiński,Historia powszechna XX wieku,Poznań 2006,s.73-78.
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygnatura 8948
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,,sygn.2349
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2350
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2351
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2352
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2353
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2354
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2355
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.3956
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2357
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2358
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2359
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2360
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2361
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2362
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2363
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2364
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2365
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2366
M.Zgórniak 1914-1918,Studia i szkice z dziejów I wojny światowej,Kraków 1987,s.141
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2367
I.Kienzler Wielka wojna 1914-1918,Warszawa 2014,s.35
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2368
Biblioteka Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Raciborzu,sygn.2369
Środowisko, jakość życia, ekologia
Ciekawy artykuł, wrzucony na portal w odpowiednim czasie.
Super artykuł ale Wojtek, mogłeś zamieśćic więcej fotografii, związanych z tematem.
Szacun Wojciech tylko tak dalej, ciekawy tekst.
Daje radę, fajnie sie czyta, pozdrawiam