W 1980 roku w obecności rodziny, przedstawicieli władz oraz raciborzan odsłonięto pomnik przy ul. Opawskiej Arki Bożka (1899-1954) – działacza politycznego i społecznego, ale także publicysty.
Arka Bożek urodził się 12 stycznia 1899 roku w Markowicach. Rodzicami byli Karol Bożek i Bernardyna z domu Sławik. Akt urodzenia znajduje się w zespole Urząd Stanu Cywilnego w Markowicach w Archiwum Państwowym w Katowicach, Oddział w Raciborzu.
Jako sześciolatek Arka w 1905 roku rozpoczął naukę w miejscowej szkole ludowej. W 1910 roku wziął udział w uroczystościach odsłonięcia pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie. To wydarzenie było pierwszym ważnym zetknięciem z kulturą oraz historią Polski i wywarło wpływ na formację patriotyczną młodego Arkadiusza. Kolejnym był udział w pielgrzymce do Częstochowy w 1913 roku. Rok później kończy naukę w szkole ludowej, po czym kontynuuje edukację w szkole dokształcającej. Wydarzenia te stykają się z wybuchem pierwszej wojny światowej.
26 kwietnia 1915 roku zgłasza się do komisji poborowej i zostaje jako ochotnik żołnierzem I kompanii batalionu rezerwy 23 pułku piechoty armii pruskiej. W lipcu bierze udział w walkach frontu zachodniego. W latach 1916-1917 odbywa służbę w jednostce wojskowej w Nysie. Następnie bierze udział w walkach na Bliskim Wschodzie, a także na frontach austriacko-włoskim i francuskim.
10 października 1918 roku wraca z wojennej tułaczki do rodzinnych Markowic. 11 listopada 1918 roku, w chwili gdy Polska odzyskuje niepodległość, bierze ślub z Jadwigą Komor. Rozpoczyna organizować życie polskie w regionie. Bardzo aktywny pod tym względem jest rok 1919. Współtworzy kółko rolnicze w Markowicach, obejmując funkcję zastępcy prezesa, przewodniczy sekcji młodych rolników w Powiatowym Związku Kółek Rolniczych, zostaje przewodniczącym rady nadzorczej spółdzielni „Rolnik”. W maju bierze udział w zebraniach Związku Spartakusa w Raciborzu i Gliwicach. 19 listopada ubiega się o mandat w wyborach komunalnych z list Polskiej Partii Ludowej. Zostaje wybrany, obejmuje również funkcję zastępcy wójta Markowic. Od sierpnia 1920 do marca 1921 roku bierze udział w agitacji plebiscytowej. W 1922 roku rozpoczyna pracę w Komisji Mieszanej, co będzie trwało aż do 1937 roku (gdy wygasła konwencja genewska o Górnym Śląsku). W tymże roku zasiada również w komitecie wyborczym do niemieckich organów samorządowych i ustawodawczych. 21 marca 1923 roku tworzy koło Związku Polaków w Niemczech w Markowicach i zostaje jego przewodniczącym.
Rok 1924 przyniósł wiele ważnych wydarzeń w karierze politycznej Bożka. Debiutuje w innej dziedzinie – pisze dwie sztuki teatralne, które zostają wystawione w raciborskiej „Strzesze”. Powołany zostaje Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech. Arka Bożek obejmuje w nim funkcję wiceprzewodniczącego. 4 maja zostaje wybrany naczelnikiem gminy Markowice (wybór nie zostaje zatwierdzony przez władze niemieckie). 6 lipca zostaje wybrany do Rady I Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. W dniach 12-13 lipca 1924 zostaje delegatem na walne zebranie Związku Polaków w Niemczech w Berlinie.
Lata 1925-1926 nie przyniosły znaczących wydarzeń w biografii Arki Bożka. W 1927 roku po kilku latach batalii zostaje potwierdzona nominacja Bożka na urząd naczelnika gminy Markowice. Wtedy też zostaje mianowany wiceprezesem I Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. 20 maja 1928 roku bierze udział w wyborach do sejmu pruskiego bez pozytywnego skutku. Wychodzi wówczas z inicjatywą utworzenia na Śląsku Opolskim periodyku polskiego w języku niemieckim. Prasa miała oddziaływać na Ślązaków hasłami, które głosili wcześniej Niemcy.
17 listopada 1929 roku uzyskuje mandaty radnego sejmików prowincjonalnego i powiatowego w Raciborzu, zostaje wiceprezesem Związku Gmin Wiejskich w powiecie raciborskim. W 1930 roku zostaje utworzone Górnośląskie Zjednoczenie Rolników, którego zostaje wiceprezesem. W tym roku pozycja polityczna Arki coraz bardziej wzrasta. 4 maja zostaje wybrany do Rady I Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. Obejmuje funkcję sekretarza, ponadto zostaje powołany do udziału w pracach komisji administracyjnej i gospodarczej.
14 września 1930 roku startuje bez powodzenia w wyborach do parlamentu Rzeszy. W grudniu wydaje broszurę „Co chłopa boli na Śląsku Opolskim”. W październiku 1931 roku zostaje wybrany na posła w Górnośląskiej Izbie Rolniczej. W 1932 roku bierze udział w wyborach do sejmu pruskiego i wyborach do parlamentu Rzeszy. Oba te starty kończą się niepowodzeniem. Kajetan Morawski, podsekretarz stanu w Komisji Mieszanej, charakteryzuje Arkę jako najskuteczniejszego reprezentanta Związku Polaków w Niemczech w tym ciele. 14 września tegoż roku zostaje wiceprzewodniczącym Związku Spółdzielni Polskich w Niemczech. 26 lutego 1933 r. zostaje powołany do zarządu Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech. W marcu bierze udział w wyborach do Landtagu i sejmiku prowincjonalnego. Start nie skutkuje uzyskaniem mandatów. W 1937 roku wydaje broszurę „Po 15 lipca 1937”. Tytuł broszury nawiązuje do daty wygaśnięcia konwencji genewskiej. W tymże roku 2 czerwca umiera jego matka.
W styczniu 1938 roku zawiązana zostaje spółka budowlana Stefan Szczepaniak-Arka Bożek „Strzecha” w Raciborzu. Kolejne miesiące przynoszą sporą aktywność. I tak 6 stycznia organizuje sejmik dzielnicowy I Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech w raciborskiej „Strzesze”. 6 lutego bierze udział w zjeździe Dzielnicy II Związku Polaków w Niemczech. 6 marca uczestniczy w Kongresie Polaków w Niemczech w Berlinie. 6 listopada 1938 r. jest obecny na III Zjeździe Polek na Górze Świętej Anny. 31 grudnia 1938 r. na skutek coraz ostrzejszych wystąpień i działalności propolskiej zostaje wydalony z prowincji śląskiej wraz z zakazem przebywania w rejencjach Słubice, Piła, Koszalin, Olsztyn, Elbląg, w Meklemburgii, Westfalii i Nadrenii.
W 1939 roku często zmienia miejsce pobytu. 25 stycznia wyjeżdża do Berlina, gdzie w maju zostaje przesłuchany na gestapo. Parę dni później postrzelony z samochodu. 4 czerwca 1939 wyjeżdża do Warszawy. Od czerwca do września przebywa w Katowicach, gdzie pracuje w przedsiębiorstwie księcia Hochberga. Wybuch drugiej wojny światowej rozpoczyna emigracyjny etap działalności Arki Bożka. U jej zarania przez Kraków i Lwów dociera do Kut nad Czeremoszem. 17 września wraz z najwyższymi władzami państwowymi przekracza granice polsko-rumuńską. W listopadzie przenosi się do Paryża. 20 grudnia zostaje nominowany do I Rady Narodowej RP i powołany do pracy w jej komisjach. Dzień później otrzymuje od generała Sikorskiego polecenie „Misji Dobrej Woli” w Ameryce Północnej.
Od stycznia do marca 1940 roku przebywa w Stanach Zjednoczonych, gdzie mobilizuje środowiska polonijne w celu stworzenia armii. Publiczne wystąpienia z tego okresu odbijały się szerokim echem na całym kontynencie amerykańskim. W kwietniu powraca do Francji, gdzie przebywa przez trzy miesiące. 24 czerwca dopływa do Wielkiej Brytanii. 4 maja 1941 organizuje obchody dwudziestolecia III powstania śląskiego w Dundee. W grudniu tegoż roku pisze „Pamiętniki”.
W 1942 roku wzmaga się jego aktywność na Wyspach. 3 lutego zostaje powtórnie nominowany do II Rady Narodowej RP. 8 lutego tworzy Koło Ślązaków w Wielkiej Brytanii a 3 września ogłasza memoriał „Do pana prezydenta Rzeczypospolitej w Londynie” poruszający sprawy śląskie. 29 października ogłasza interpelację do rządu w sprawie Śląska Opolskiego.
W 1945 kończy etap emigracyjny i powraca w lipcu do Polski. Natychmiastowo włącza się w pracę społeczno-polityczną na rzecz państwa. 13 sierpnia zostaje desygnowany na stanowisko wicewojewody śląsko-dąbrowskiego. Wśród zadań przynależnych do tej funkcji sam Bożek wymieniał: przeprowadzenie weryfikacji, rozlokowanie repatriantów ze Wschodu bez konfliktu z ludnością autochtoniczną, działania aprowizacyjne i poprawę stanu służby zdrowia. 2 września wchodzi w skład zarządu powiatowego PSL w Katowicach. 23 listopada zostaje członkiem Wojewódzkiej Obywatelskiej Komisji do spraw Weryfikacji i Osadnictwa.1 grudnia przystępuje do Polskiego Związku Zachodniego. 22 grudnia otrzymuje nominację na stanowisko wicewojewody śląskiego.
W 1946 roku ma miejsce kilka ważnych wydarzeń. 30 kwietnia rozpoczyna nadzór nad wojewódzkimi i powiatowymi komisjami do spraw szacowania szkód wojennych w zakładach rzemieślniczych. 21 września zostaje członkiem Krajowej Rady Narodowej. 6 października zostaje wybrany członkiem Zarządu Głównego Związku Weteranów Powstań Śląskich. W listopadzie 1946 rozstaje się z Polskim Stronnictwem Ludowym i przystępuje do Bloku Demokratycznego. Równie aktywny jest następny rok. 9 stycznia udziela wywiadu radiowego jako „rolnik Śląska Opolskiego”. Dziesięć dni później z ramienia SL zostaje wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego. 23 marca otrzymuje nominację na prezesa Zarządu Wojewódzkiego Stronnictwa Ludowego.
Arka Bożek w latach 1946 i 1947.
Arka Bożek (drugi od prawej w górnym rzędzie) w 1948 roku podczas pochodu pierwszomajowego na placu Wolności wśród delegacji czechosłowackiej .
Od 2 kwietnia przewodniczy Wojewódzkiej Radzie Społecznej Osadnictwa Spółdzielczo-Parcelacyjnego. 26 kwietnia zostaje prezesem Zarządu Wojewódzkiego Chłopskiego. W styczniu 1948 roku wchodzi w skład Rady Naczelnej Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. 20 czerwca tegoż roku uczestniczy w manifestacji za jednością polskiej wsi, która miała miejsce w Opolu. Pod koniec roku, gdy doszło do zjednoczenia dwóch partii – PPR i PPS, Arka wyraził opinię, że jest to znaczący krok w budowie systemu socjalistycznego. W kolejnym roku dochodzi do zjednoczenia wśród ruchu ludowego. PSL-Nowe Wyzwolenie i SL tworzą Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, do którego przystępuje Arka Bożek.
Od sierpnia do września 1949 roku publikuje na łamach „Nowin Opolskich” cykl artykułów „Wspomnienia o ginącym świecie”. W latach 1946-1950 Arka Bożek wziął udział w około pięćdziesięciu wydarzeniach i uroczystościach. Piastując ważne funkcje, wydał kilkadziesiąt zaświadczeń mieszkańcom Śląska, będących polskiego pochodzenia. Interweniował również w kilkudziesięciu sprawach społeczno-politycznych. Ważnym elementem jego działalności w tym okresie były również interwencje w sprawie jeńców pochodzących ze Śląska, przebywających w obozach jenieckich na terenie ZSRR.
Zdjęcie z ok. 1947/1948 roku.
W lutym 1950 roku skomentował powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej, porównując udział ludu w sprawowaniu rządów do Polski Ludowej. 20 lipca wygłasza na łamach Sejmu Ustawodawczego swoje ostatnie publiczne przemówienie. Do takiego stanu rzeczy przyczyniły się służby Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. 31 sierpnia zostaje odwołany z funkcji wicewojewody śląskiego i odsunięty od administracji publicznej. Wśród przyczyn odsunięcia można wymienić chociażby podejrzenia i oskarżenia o powiązania z Londynem i wspieranie obozu Stanisława Mikołajczyka.
1 marca 1951 roku zostaje prezesem Powszechnej Spółdzielni Spożywców w Raciborzu. W skutecznym kierowaniu raciborską placówką przeszkadzają mu jednak coraz bardziej problemy zdrowotne. Często przebywa wówczas w szpitalach i na zwolnieniu lekarskim. W 1952 r. wypełnia swą kadencję poselską. 13 sierpnia 1953 r. kończy pracę w PSS. W listopadzie, po kilkuletnich staraniach, otrzymuje emeryturę w wysokości tysiąca złotych. Dotąd korzystał głównie ze wsparcia swego zięcia, Franciszka Klimy.
28 listopada 1954 roku umiera w Katowicach. Pogrzeb odbył się 1 grudnia. Arka Bożek spoczywa na cmentarzu w Katowicach przy ulicy Sienkiewicza. W Raciborzu znajduje się pomnik Arki Bożka, który został uroczyści odsłonięty w obecności rodziny, przedstawicieli władz oraz raciborzan w 1980 roku. Na pomniku, który pierwotnie znajdował się przy ulicy Opawskiej, a dziś w parku im. miasta Roth znajduje się znane powiedzenie Arki Bożka: „Siła nasza leży w nas samych” (fot. Katarzyna Przypadło).
Wojciech Mitręga
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Raciborzu
R. Hajduk, Arka Bożek, Katowice 1973
A. Nowak, Działalność Arki Bożka w latach 1945-1954, Racibórz 201
Środowisko, jakość życia, ekologia
.jpg "Remont")
.jpg "Remont zabytkowego spichlerza chłopskiego w Raciborzu zakończony")
