Referat wygłoszony na konferencji „Interdyscyplinarne uzasadnienie prewencji chorób nowotworowych w środowisku szkolnym”.
Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem i jego poprawę. Jest to szansa i wyzwanie dla każdego człowieka do działań na rzecz swego zdrowia, głównie poprzez zmianę stylu życia, dokonywanie odpowiednich decyzji i wyborów w sprawach swego zdrowia, zrozumienie odpowiedzialności za zdrowie własne i innych ludzi.
Budowa nowej, technicznej cywilizacji spowodowała, że człowiek nie zauważył wyczerpywania się jego zasobów zdrowotnych. W pewnym sensie stracił kontrolę nad utrzymywaniem równowagi pomiędzy nim samym a otoczeniem. Przestał dostrzegać zagrożenia wynikające ze skutków swej działalności. (1) Edukację do zdrowia określa się jako proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w której żyją. Nie oznacza ona wyłącznie przekazywania wiedzy, uczy wykorzystania jej w sposób efektywny, czyli umiejętności podejmowania decyzji i działania na rzecz zdrowia.(2)
Szkoła jest instytucją nauczania. Edukacja zdrowotna polega na przekazywaniu wiedzy o zdrowiu. Stąd wydaje się oczywiste, że miejsce edukacji zdrowotnej, edukacji do zdrowia jest w szkole. Tu powinien dokonać się najważniejszy, najwcześniejszy i najbardziej efektywny etap przemiany obecnego, tragicznego obrazu zdrowia polskiego społeczeństwa. W szkole młodzież oraz rodzice powinni uczyć się aktywnej postawy w zdobywaniu wiedzy o zdrowiu. Konsekwencją tych działań będzie przyjęcie kontroli nad swoim zdrowiem przez świadomy wybór prozdrowotnych zachowań. Ważnymi kreatorami zmian są nauczyciele. (…) Nowym wyzwaniem dla nauczycieli ma być przejęcie funkcji edukatora zdrowia. To nauczyciel najlepiej wie, w jaki sposób poprowadzić proces nauczania i uczenie się, by osiągnąć najlepsze wyniki. (…)
Edukacja do zdrowia dotyczy jednostek i obejmuje przekazywanie i nabywanie lub korektę: świadomości i rozumienia zdrowia, wiedzy o zdrowiu, czynnikach zwiększających jego potencjał i zagrażających zdrowiu, postaw wobec zdrowia swojego i innych, umiejętności niezbędnych dla: kształtowania zachowań sprzyjających zdrowiu i radzenia sobie z nowymi sytuacjami, podejmowania właściwych decyzji i wyborów(6).Realizacją tych zadań powinni zająć się nauczyciele, którzy mają stać się przewodnikami w sprawach zdrowia zarówno dla młodych ludzi, jak i ich rodziców. Wiąże się to z ciągłym dokształcaniem, monitorowaniem problemów zdrowotnych oraz śledzeniem postępów, jakie dokonują się w promocji zdrowia,
profilaktyce i medycynie.
Polski Zespół ds. Szkół Promujących Zdrowie przystępując w 1992r. do projektu „Szkoła promująca zdrowie”, zaangażował nauczycieli, uczniów i rodziców do stworzenia miejsca, w którym będzie się lepiej (zdrowiej) żyło, pracowało i uczyło oraz działało na rzecz zwiększania potencjału swego zdrowia. (6). Takie szkoły powstały w całej Polsce. Marzeniem autorów projektu było włączenie wszystkich szkół w naszym kraju do pracy na rzecz potęgowania zdrowia. Jest to bardzo ważne, ponieważ jedynie nauczyciel wie, jak uczyć, by nauczyć i mieć efekty. W tym przypadku będą to owoce w postaci społeczeństwa zdrowego, świadomego swojego ciała, dążącego do pielęgnowania wartości, jaką jest zdrowie. (…)
W edukacji zdrowotnej motywujemy do rozwoju i zmian, stawania się osobą elastyczną w myśleniu i działaniu. Celem tego działania ma być osiągnięcie dojrzałości społecznej, która przejawiać się będzie min. otwartością i umiejętnością dokonywania w sobie zmian na lepsze.(8) Nowa rzeczywistość wymusza na nas nauczycielach konieczność zajęcia się problematyką promowania i potęgowania zdrowia. Na pewno nie pomaga w tym procesie służba zdrowia. (…) Zróbmy wszystko by tą kompetentną osobą był nauczyciel, który ma wiedzę na temat zdrowia, uczy umiejętności jego potęgowania, korzystania z programów profilaktycznych w sposób świadomy, wyrabia nawyk odpowiedzialności za zdrowie swoje i swoich bliskich oraz zajmuje się profesjonalnie aktywizacją na rzecz kształtowania zachowań prozdrowotnych. (…)
W edukacji zdrowotnej wyróżniamy trzy modele: pierwszy zorientowany na chorobę, czyli związany z zapobieganiem określonym jednostkom chorobowym (zawałom mięśnia sercowego, nowotworom, próchnicy zębów). Drugi model zorientowany jest na czynniki ryzyka, czyli eliminowanie ich w celu zapobiegania równocześnie kilku chorobom( palenie tytoniu, hipokinezji). Trzeci model to orientacja na zdrowie i cechuje go koncentracja na ludziach i środowiskach społecznych. Jest to model najwłaściwszy z punktu widzenia promocji zdrowia(9)
W edukacji zdrowotnej wykorzystujemy następujące metody działania: metodę organizowania materialnego i społecznego środowiska wychowującego, oddziaływania przez świadomość, inspirowania doświadczeń zdrowotnych, pobudzania zachowań korzystnych dla zdrowia oraz utrwalania pożądanych zachowań zdrowotnych.
Posługując się metodą organizowania materialnego i społecznego środowiska wychowującego, kształtujemy świadomość odpowiedzialności za stan sanitarny szkoły, uczymy systematycznej poprawy organizacji środowiska materialnego pod względem higieny i estetyki, a tym samym kształtujemy nawyki i zachowania zdrowotne, które zostaną przeniesione w środowisko domowe. Dobrze jest zorganizować zespoły wychowawcze na rzecz zdrowia, które pomogą nam przekształcić środowisko zdrowotne i społecznego. Może w skład tych zespołów wchodzić młodzież, nauczyciele i rodzice. Ważne jest, by przestrzegać następujących zasad: unikania przymusu, zapewnienia maksimum swobody w wywiązywaniu z zadań oraz dostosowania ich do możliwości wybranego zespołu. Oddziałując na świadomość pamiętamy o informowaniu, instruowaniu, przekonywaniu, wartościowaniu.
Ważne jest także organizowanie doświadczeń zdrowotnych, które pozwalają odkrywać młodzieży nieopłacalność postępowania wbrew normom higienicznym, zdrowotnym i społecznym. Posługując się metodą pobudzania zachowań korzystnych dla zdrowia, stawiamy wymagania, inspirujemy do podejmowania zadań, wzmacniamy pożądane zachowania, a także inspirujemy do samorozwoju. Pamiętamy także o tym, co jest bardzo ważne w uczeniu, by utrwalać pożądane zachowania zdrowotne.
Edukacja zdrowotna posługuje się różnorodnymi formy oddziaływania np.wizualnymi i audiowizualnymi, kształceniem systematycznym, różnorodnymi formami artystyczno- rozrywkowymi, współzawodnictwem, formami bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością.
W Medycznym Studium Zawodowe w Raciborzu od wielu lat nauczyciele są edukatorami zdrowia. Nie wynika to z roli zawodowej, jaką pełnią, czyli nauczyciela w szkole medycznej.
Aktywność ta związana jest z chęcią dzielenia się z innymi ideą promocji zdrowia czyli dążeniem do zdrowia. W działalność tę zaangażowali się także słuchacze, którzy także zostali nauczycielami zdrowia. To na Wydziale Pielęgniarstwa utworzono Młodzieżowy Zespół Promocji Zdrowia /MZPZ/ czyli grupę młodych ludzi pracujących na rzecz środowiska. Celem ich działalności jest poprawa stanu zdrowia Raciborzan, rozpoznawanie problemów zdrowotnych występujących w środowisku lokalnym, rozbudzenie w ludziach potrzeby działania na rzecz zdrowia, pomoc w odkrywaniu własnych możliwości rozwiązywania problemów zdrowotnych, ułatwienie podejmowania decyzji i działania dla poprawy zdrowia
w miejscu zamieszkania, nauki, pracy. Intencją MZPZ jest także realizacja programu rówieśniczej edukacji zdrowotnej. Młodzież jest zorganizowana w zespoły zajmujące się określoną tematyką, każdy zespół ma swojego nauczyciela konsultanta. Młodzież bardzo aktywnie podchodzi do powierzonych zadań, uczy się samodzielności i chętnie dzieli się swoją wiedzą z rówieśnikami. Uczniowie raciborskich szkół dobrze przyjmują swoich kolegów i koleżanki ze szkoły medycznej. To oni zaczęli proponować tematy kolejnych spotkań z edukacją zdrowotną, otwierać się na sprawy zdrowia, interesować się swoim ciałem, jego fizjologią i z pasją dążyć do poznania czynników wpływających na zdrowie.
Jednocześnie zrozumieli, że mogą mieć wpływ na wiele rzeczy. Do pracy na rzecz promocji zdrowia, którą zaproponowali nauczyciele MSZ zaczęli włączać się szkolni pedagodzy, nauczyciele, dyrektorzy szkół, ale tylko na zasadzie zapraszania nas do siebie. Zaczęliśmy organizować spotkania ze zdrowiem dla nauczycieli i rodziców przedszkoli, szkół podstawowych i ponadpodstawowych. To z naszej inicjatywy zaprzyjaźnione szkoły aktywnie włączały się w organizowane mityngi o tematyce prozdrowotnej (walka z nikotynizmem, uzależnieniami, nowotworami). Akcje poprzedzaliśmy lekcjami o zdrowiu, angażując uczniów wraz ze swoimi nauczycielami do pracy nad wypracowaniem określonych zachowań zdrowotnych. Przez te wiele lat pracy jako edukatorów zdrowia poruszaliśmy np. problem zdrowego odżywiania, stosowania kwasu foliowego jako profilaktyki wad cewy nerwowej, znaczenia ruchu, higieny psychicznej, profilaktyki próchnicy, uzależnień, zakażenia wirusem HIV, wad postawy postępowania w nagłych wypadkach, agresji u dzieci i jeszcze wiele innych tematów o zdrowiu. Zapraszaliśmy szkoły do wzięcia udziału w dniach zdrowia, targach zdrowia, do prenumerowania naszej gazetki o zdrowiu, do korzystania z środków wypracowywanych przez nauczycieli medyka na rzecz promocji zdrowia (filmów, informatorów), a od niedawna do zapoznawania się z wiedzą na temat zdrowia na stronach Raciborskiego Portalu Internetowego.
Jednak po wieloletnich obserwacjach można wysnuć wniosek, że taka praca byłaby efektywniejsza gdyby była prowadzona systematycznie i realizowana przez nauczycieli w danej szkole. (…)
W związku z coraz większą zachorowalnością na nowotwory(15) pojawiła się potrzeba wykorzystania możliwości nauczycieli także do edukowania uczniów i ich rodziców w zakresie profilaktyki tych schorzeń, czyli zajęciem się edukacją zdrowotną zorientowaną na chorobę oraz czynniki ryzyka. Dzięki działaniom profilaktycznym można chronić zdrowie, czyli utrzymywać go na tym samym poziomie, ale trzeba wiedzieć jak to robić.
Wyróżniając trzy poziomy profilaktyki, mówimy o profilaktyce pierwotnej, która dotyczy ludzi zdrowych, wtórnej- dotyczącej osób ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzenia lub choroby (lub z wczesnymi, odwracalnymi jeszcze objawami), czyli o zapobieganiu dalszemu rozwojowi choroby oraz profilaktyce trzeciorzędowej-dotyczącej ludzi chorych i niepełnosprawnych.(3)My nauczyciele możemy zająć się działaniami na dwóch pierwszych poziomach.
Wspólnie ze śląską Ligą Walki z Rakiem jej przedstawicielem Panią Heleną Maślanką nauczyciele z MSZ zaczęli organizować spotkania edukacyjne skierowane do młodzieży oraz do ich rodziców. Spotkania miały formę warsztatów, na których starano się łączyć teorię z praktyką. Zajęcia z edukacji zdrowotnej organizowane były w Raciborzu oraz okolicznych wsiach. Miejscem spotkań były szkoły, przedszkola, domy kultury, sale straży pożarnej, świetlice wiejskie. Spotkania rozpoczynały się od uczenia się determinantów zdrowia, poznawania czynników rakotwórczych, odczytywania własnego ciała, rozpoznawania objawów niepokojących wymagających konsultacji z lekarzem a następnie były ukierunkowane na wypracowanie konkretnych umiejętności, czyli np. nauczenia się samobadania piersi.
Nauczycie sami opracowali pakiet foliogramów, narzędzia badacze do sprawdzania wiedzy na wejściu i wyjściu.Problem niedostatecznej wiedzy na temat profilaktyki nowotworowej potwierdziła sonda, którą przeprowadzono w grudniu 2003 r. Zadano mieszkańcom naszego miasta pytania dotyczące subiektywnej oceny wiedzy na temat nowotworów, korzystania z programów profilaktycznych i znajomości organizacji w Raciborzu statutowo zajmujących się profilaktyką nowotworową. Udział w sondzie wzięło 301 Raciborzan, wybranych losowo.
Na pytanie dotyczące wiedzy na temat objawów nowotworów- 47 % przyznało się do niewiedzy na ten temat. Można by było się pokusić i sprawdzić faktyczną wiedzę 53% respondentów.
Na pytanie dotyczące korzystania z programów profilaktycznych, które mają wykrywać zmiany nowotworowe w ich wczesnym stadium tylko 22% potwierdziło swój udział.
Także nie jest zadowalająca nasza wiedza na temat organizacji, które zajmują się statutowo profilaktyką nowotworową. (…). Wnioski nasuwają się następujące: nadal nie potrafimy odczytywać objawów niepokojących, nie korzystamy z programów profilaktycznych. Nieznacznie wzrosła świadomość na temat organizacji zajmujących się profilaktyką nowotworową w Raciborzu. W trakcie spotkań z edukacją zdrowotną przeprowadzano badania dotyczące występowania nowotworów w rodzinie, umiejętności rozpoznawania objawów niepokojących, występowania w danym środowisku czynników ryzyka zachorowań na nowotwory. Wyniki badań są następujące: Na 166 kobiet, które wypełniły ankietę 11% potwierdziło występowanie raka piersi w rodzinie. Pytanie dotyczyło tylko historii występowania nowotworów piersi, jednocześnie nasuwa się refleksja, jak przedstawiałby się % podających informacje o występowaniu w rodzinach nowotworów innych narządów. Tylko 2% z badanych kobiet potwierdziła wystąpienie w swojej historii raka piersi. Należy podkreślić, że największy odsetek kobiet biorących udział w szkoleniu był w przedziale wieku 40-60 lat, czyli pań już z grupy ryzyka, które w dodatkowo przeprowadzanych wywiadach przyznawały, że nigdy nie korzystały z programów profilaktycznych.
90% badanych kobiet nie wykonywała samobadania piersi. Wynik potwierdził stwierdzenie, że problem niewiedzy i nieumiejętności dbania o zdrowie (w tak prosty, nieobciążający sposób) jest przerażający.
Nadwaga i otyłość są czynnikiem ryzyka chorób nowotworowych, często wynikają z diety bogatej w tłuszcze, niskobłonnikowej, czyli związanej z tradycyjną śląską kuchnią. 64 % kobiet potwierdziło problem z utrzymaniem wagi ciała w granicach normy i wyraziło chęć wzięcia udziału w edukacji zdrowotnej na temat racjonalnego odżywiania, połączonej z diagnostyką biochemiczną krwi. Uczestniczki spotkań w 100% potwierdziły chęć wzięcia udziału w kolejnych spotkaniach prozdrowotnych. Podobne badania przeprowadzano w trakcie spotkań z uczniami. Wyniki ankiet przeprowadzonych wśród uczniów raciborskich szkół ponadgimnazjalnych i szkół wiejskich przedstawiają się następująco. Na 100% odpowiedzi, aż 50% uczniów potwierdziło występowanie chorób nowotworowych w rodzinie. Już na tak małej grupie widać, że jest to problem zdrowotny. Większość uczniów przyznała, że wiedzę o nowotworach czerpie z prasy, radia i telewizji, tylko dla 15% uczniów dodatkowym źródłem wiedzy jest lekcja w szkole. 99% uczniów dokonując subiektywnej oceny uważa, że nie ma wiedzy na temat nowotworów. Na pytanie na temat zorganizowania dodatkowych spotkań o zdrowiu wszyscy uczniowie wypowiedzieli się pozytywnie, deklarując chęć dalszego kontynuowania edukacji zdrowotnej w tej formie.
Bardzo ważne jest uzmysłowienie sobie korzyści, jakie płyną w związku z planowaniem działań edukacyjnych. Pamiętajmy, że koncentrujemy się wtedy na problemach priorytetowych specyficznych dla danej szkoły, społeczności, stosujemy metodę małych kroków, która pozwala na stopniowe dawkowanie wiedzy i umiejętności o zdrowiu, diagnozujemy stan na wejściu i wyjściu, dzięki temu możemy oceniać stan, jaki zastałyśmy, a jaki osiągnęliśmy poprzez swoje działania edukacyjne, systematycznie przekazujemy wiedzę o zdrowiu, nie opieramy się na przypadkowości i akcyjności, utrwalamy ukształtowane zachowania prozdrowotne, efektem powinno być to, że podejmowane działania prozdrowotne staną się stałym elementem funkcjonowania szkoły i będą dotyczyły zarówno nauczycieli, uczniów, jak i ich rodziców.
Próbując wpoić ludziom zasadę, że wybór na rzecz zdrowia jest łatwiejszy i korzystniejszy, trzeba najpierw umieć dostrzec własne zdrowie, postawę i zachowanie. Bardzo często przypominamy sobie o zdrowiu, kiedy ono szwankuje. Będąc do końca przekonanym
o wartości i sprawczej mocy zdrowia w każdym jego aspekcie, można dążyć do zmiany własnego sposobu myślenia, zachowania i stylu życia. Zdrowie tworzone jest przez ludzi w ich codziennym życiu, gdzie się uczą, pracują, bawią i kochają. (M. M. Szymańska 1992, s. 5).
mgr Barbara Tkocz
Literatura:1- T. Kulik, M. Latalski- „Zdrowie Publiczne”- CZELEJ, Lublin 2002
2- M.M. Szymańska- „To jest twoja decyzja”-IMiDz, ZPSiMSZ W-wa 1992
3- Z. Kawczyńska Butrym- „Wsparcie społeczne w zdrowiu i chorobie”- CMDNśSZM ,W-wa 1994
4- B. Gołębniak – „Uczenie metodą projektów”-WsiP 2002
5- W. Okoń-„Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”-Wyd. Żak 1998
6- B. Woynarowska- ” Jak tworzymy szkołę promującą zdrowie”
7- G.King-„Umiejętności terapeutyczne nauczyciela”- Gdańskie Wyawn. Psychologiczne- Gdańsk 2003
8- H. Hamer-„Rozwój przez wprowadzanie zmian”-CEM 1998
9- J.B. Karski-„Praktyka i teoria promocji zdrowia”- CeDeWu, W-wa 2003
Środowisko, jakość życia, ekologia
Oooo artykuł o przedszkolu!? – to nowość na tym portalu 🙂