Mariola Ciszek
W obecnych czasach wiele dzieci jest nadpobudliwych i niezdolnych do skupienia uwagi, wiele dzieci ma kłopoty z koncentracją uwagi. Badania wskazują na to, że zaburzenia koncentracji określane są jako najczęstsza trudność w procesie nauczania. Zdolność koncentracji u człowieka nie jest odrębną umiejętnością, którą można szybko wypracować. Chodzi raczej o kompleksowe procesy, w których istotną rolę odgrywają wpływy z zewnątrz. Koncentracja i uwaga nie są niezależnymi, cząstkowymi aspektami, które mogą być traktowane odrębnie. Mogą być pojmowane tylko w połączeniu z zachowaniem dziecka, jego osobowością i w relacji z otoczeniem. Warunki szkolne również mają tutaj znaczenie.
Wiele trudności, szczególnie w obrębie szkoły, określanych
jako kłopoty z koncentracją, można wyjaśnić na podstawie innych zjawisk
takich jak:
– niewielka motywacja do nauki
– zredukowane zainteresowania określonymi treściami nauczania
– brak określonych zdolności
– niekorzystne warunki w domu
– niekorzystna atmosfera w szkole
– problemy z umiejętnościami cząstkowymi (np. dysleksja dyskalkulia….)
U każdego dziecka przyczyny kłopotów z koncentracją
są inne. Należy je najpierw określić, a później dokonywać zmian. Dopiero
wtedy poprzez systematyczny trening można pomóc dziecku w rozwijaniu jego
zdolności koncentracji.
I Objawy zaburzeń koncentracji
Niektóre dzieci zajmują się co chwilę czymś innym
i nigdy nie poprzestają na jednej rzeczy. Ale problemy z koncentracją mogą
mieć również „spokojni
marzyciele”.
Zaburzenia koncentracji mogą zatem przejawić się w różny sposób. Niepokoić
powinny przede wszystkim następujące objawy:
1. pośpieszna i pobieżna praca
2. duża liczba popełnionych błędów
3. nieuwaga
4. wolne tempo pracy
5. szybkie zmęczenie
6. uciekanie w marzenia
7. odbieganie od tematu
Upośledzenie zdolności koncentracji może
przyjmować u każdego dziecka inną formę. Również u tego samego dziecka może
mieć różne formy, w zależności od tego, czym dziecko akurat się zajmuje.
Jest wiele dzieci, u których problemy z koncentracją i wytrwałością
ujawniają się tylko w specjalnych warunkach, np. tylko przy stawianiu wymogów
w szkole, przy odrabianiu prac domowych czy tylko w przypadku matematyki,
podczas gdy w zabawie albo w trakcie wybranych samodzielnie zajęć (praca
manualna, składanie klocków lego, malowanie, zbieranie znaczków itp.) wykazują
bardzo dużą wytrwałość. Sporo „zdekoncentrowanych” dzieci potrafi z
niezwykłą wytrwałością zajmować
się niektórymi zadaniami jeśli sprawiają im one przyjemność.
W sytuacjach, w których trzeba osiągnąć dobre wyniki- wymagane są z reguły
dokładność i wytrwałość, w przeciwieństwie do wybranych dobrowolnie i
samodzielnie zajęć. Dzieci z zaburzeniami koncentracji na zewnątrz są
bardzo różne. Jedne rzucają się w oczy niespokojnym sposobem bycia czy
absorbującym zachowaniem. Inne są tak spokojne i zamyślone, że wcale nie
uznaje się ich za zaburzone.
Odpowiednio do tych zachowań można
rozróżnić, w uproszczony sposób, dwa typy dzieci z zaburzeniami
koncentracji:
1. typ aktywno- impulsywny
2. typ pasywno- zamyślony
Zarówno dzieci spokojne, jak i aktywne pracują pobieżnie i często popełniają
błędy.
II Próba zdefiniowania koncentracji.
Przez „zdolność
koncentracji” rozumie się umiejętność skupienia uwagi na ściśle określonej
i opisanej dziedzinie (tak jak „reflektor”).
Koncentracja oznacza skierowanie energii na jedną dziedzinę i zajmowanie się
nią w intensywny sposób. Koncentracja ma zatem związek z aktywnością
skierowaną na konkretny cel i z dokonywaniem wyboru. Pojęcie „skierowanie
uwagi” i „koncentracja” są często traktowane jak równoznaczne.
III Zespół deficytu koncentracji. ZDK
W ciągu ostatnich lat coraz więcej wystawia
się diagnozę zespołu zaburzenia uwagi bądź zespołu nadpobudliwości. Gdzie
jednak przebiega granica między „normalnym”, żywym
sposobem bycia, a typowym dla w/w zespołu zachowania?
Zdiagnozowanie u dzieci zaburzeń uwagi i zespołu nadpobudliwości
psychoruchowej wymaga wyczerpujących rozmów i szczegółowych testów. Pewne
cechy można określić jako podstawowe symptomy zaburzeń uwagi:
1. znacznie zredukowana uwaga i niewielka zdolność wytrwania, które nie są
zależne od sytuacji
2. impulsywność i nadaktywność- takie dzieci mają trudności z kontrolą
bodźców myślowych i emocjonalnych. Hiperaktywność charakteryzuje się
nadmiernym niepokojem motorycznym
3. pasywność Definicja ZDK
Jeśli problemy w zachowaniu dziecka
pojawiły się już we wczesnym dzieciństwie, jeśli mają charakter nagminny i
występują w wielu sytuacjach życiowych i jeśli nie można na nie oddziaływać
wychowawczo, ich pierwotną przyczyną może być zaburzenie uwagi i
nadpobudliwość psychomotoryczna.
IV Przyczyny zaburzeń koncentracji u dzieci.
1. Dziecko w czasach konsumpcji
W życiu domowym dzieci doświadczają niewiele wysiłku
czy trudu, rzadko też muszą rezygnować ze swoich potrzeb. W szkole natomiast
potrzeba sporego nakładu pracy i wytrwałości, aby osiągnąć sukces. Wiele
dzieci żyje dziś w przesycie. Są zasypywane zabawkami. Dorastają w otoczeniu
nastawionym na konsumpcję. Ma to dlatego idące skutki dla rozwoju ich osobowości.
Dzieci coraz częściej czerpią poczucie własnej wartości z rzeczy
materialnych, z tego, co posiadają, a nie ze swojej oryginalności czy
kreatywności. Całość nakręcana jest przez przemysł, który zarabia na
dzieciach i młodzieży. Ciągle opracowuje się nowe trendy, które są szeroko
reklamowane. Dzieci poddawane są coraz większej presji, przede wszystkim z
racji potrzeb identyfikacji z innymi. Nie chcą pozostawać w tyle, chcą być, „na
topie”- oznacza to dla nich zwiększenie poczucia własnej wartości. Ostatnia
dekada została wyraźnie zdominowana przez konsumpcję, która dla wielu ludzi
stanowi treść i sens życia. Typowe jest ciągłe poszukiwanie nowości,
uczucie sytości i przyjemności. Z racji wielu bodźców wytrwanie przy jednej
konkretnej sprawie, sprawia dzisiejszemu dziecku wielką trudność. Szczególnie
chodzi tu o takie, które nie prowadzą szybko do oczekiwanych wyników. Przecież
jest tyle innych, które dają radość i zaspokojenie i nie trzeba przy tym
zbytnio się wysilać. Wysiłek nie jest „na topie”. Różnorakie
możliwości organizowania sobie czasu wolnego i przyjemności bez własnego nakładu
sił czy pracy są typowe dla konsumpcyjnego sposobu życia w naszych czasach. I
to jest właśnie jedna z zasadniczych przyczyn zaburzeń koncentracji u wielu
dzieci. Gdyż koncentracji uczymy się od małego, starając się pokonywać
coraz to nowsze, trudniejsze zadania w życiu codziennym i w zabawie. Jednakże
ta powszedniość i twórcza zabawa są coraz uboższe. Miejsce samodzielnego
działania i wysiłków zajmują przeżycia z drugiej ręki, przekazywane przez
telewizję, wideo i komputer. Te media oferują różnorodne sposoby szybkiego
zaspokojenia potrzeb bez szczególnego wysiłku ze strony dziecka.
Wysiłek, samodzielna twórczość to dla
wielu dzieci coś zupełnie nieznanego. Tymczasem w szkole oczekuje się
skupienia uwagi na jednym- czasem nudnym temacie. Jak dzieci mają sobie z tym
dać radę, skoro nigdy się tego nie uczyły? W takich okolicznościach
przekazywanie dzieciom, że warto się starać i wysilać w szkole, sprawia
rodzicom i nauczycielom ogromne trudności.
2. Zmiany w życiu rodzinnym
Niezależnie od konsumpcyjnego stosunku
do życia, zasadniczo zmieniały się również realia życia rodzinnego.
Konflikty w rodzinie, coraz większa liczba rozwodów zagraża równowadze
emocjonalnej dzieci. Obciążenia emocjonalne tylko w ograniczonym stopniu
pozwalają dziecku na odpowiednie zajmowanie się obowiązkami szkolnymi.
Dziecko jest bardzo zajęte sobą i rodzicami. Nie jest w stanie wystarczająco
się skoncentrować i pracować wytrwale. Wpływają negatywnie na zdolności
koncentracji dziecka.
3. Dzieci pod presją sukcesu.
Dużej liczbie dzieci wiedzie się teraz
materialnie o wiele lepiej niż w czasie ostatnich dziesięcioleci. Częściej
niż w ubiegłych latach planuje się obecnie posiadanie dziecka. Z reguły
rodzice świadomie decydują się na potomstwo i często mają wyraźnie
sprecyzowane życzenia co do jego przyszłości. Planują jego karierę szkolną,
tym samym wywierają znaczną presję na siebie i na dziecko. Jest ona jeszcze
dodatkowo zwiększana społeczno – polityczną sytuacją naszego kraju. Ciągle
rosnące bezrobocie, dotykające również młodzieży, budzi obawy, że także
własne dziecko mogłoby znaleźć się w sferze bezrobocia i niedostatku
ekonomicznego. Z drugiej strony współczesne dziecko najczęściej nie wie, co
to jest wysiłek. Wymagania konkretnych wyników pojawiają się dopiero w
szkole czy w pracy zawodowej. Pojawia się też niebezpieczeństwo, że rodzice
przecenią możliwości dziecka i będą stawiać mu zbyt wysokie wymagania.
Konsekwencją jest frustracja i często zaburzenia koncentracji.
4. Dzieciom brakuje oparcia i struktury.
Sami rodzice są często zdezorientowani
co do treści i celów wychowania. Dyscyplina, wdzięczność, skromność,
uprzejmość, pracowitość i oszczędność nie mają dzisiaj szczególnego
znaczenia. Jeszcze parę lat temu dzieci uczyły się w codziennym życiu, że
nie mogą mieć wszystkiego. Doświadczyły, że nie wszystkie pragnienia mogą
być od razu zaspokojone i że spełnienie życzenia wymaga czasu. Uczyły się
dążenie do celu wymaga pewnego uporu i że warto się przy tym trudzić. Wiele
z tych treści wychowania wydaje się dziś archaicznych. Kiedy pyta się rodziców
o cele wychowania, często nie są w stanie spontanicznie określić, jaki
system wartości chcą przekazać swoim dzieciom. Biorąc pod uwagę mnogość
bodźców konsumpcyjnych z jednej strony i brak jasnego kierunku wychowania z
drugiej, rodzice stoją w obliczu niepewności co do wymagań wobec własnych
dzieci. Nie są pewni, czego mogą oczekiwać i w jaki sposób określić
granice. To oznacza dla wielu dzieci wzrastający brak orientacji. Brakuje im
oparcia i struktury. A to jest konieczne, żeby sprostać wymogom dorosłych.
V Motywacja do nauki: „chcieć
to móc”.
Kto chce coś stworzyć, musi coś z siebie dać.
Motywacja odgrywa tu zasadniczą rolę. Motywacja do nauki oznacza konfrontację
z określonymi wymaganiami jakości. Chodzi o to, żeby w tej samej sytuacji osiągać
co najmniej równie dobre, a nawet lepsze wyniki niż do tej pory- albo w porównaniu
z innymi ludźmi dokonywać takich samych albo lepszych osiągnięć.
1. Sukces i porażka.
Wcześniejsze sukcesy albo porażki określają
w znacznym stopniu motywację dziecka do nauki. Nadzieja na sukces i obawa przed
porażką są niezwykle znaczące, jeśli chodzi o wiarę w siebie. Odgrywają
one zasadniczą rolę w przypadku motywacji proporcjonalnej do postawionych zadań.
Decydują o tym, czy w określonej sytuacji dziecko podejmuje wysiłek i tym
samym będzie pracowało wytrwale i w skupieniu czy też szybko rezygnuje.
Dziecko, które w określonych sytuacjach kilkakrotnie poniosło, porażkę w
przyszłości najprawdopodobniej będzie próbowało ich unikać i uchylać się
od zadań, które mogłyby oznaczać dalsze niepowodzenie. Dziecko, które w
określonych sytuacjach odniosło sukces, przeważnie ponawia próby zebrania
kolejnych laurów. Szuka nowych zadań, które wróżą powodzenie. Jest
oczywiste, że powyższe czynniki mają związek z wiarą w siebie i z poczuciem
własnej wartości.
2. Wymagania wobec siebie.
Wszyscy mamy określone oczekiwania wobec
siebie. Z dziećmi jest podobnie. Już we wczesnym wieku szkolnym można
stwierdzić różny poziom oczekiwań dzieci wobec własnych dokonań.
Oczekiwanie wobec swoich osiągnięć z pewnością wiąże się ze wspomnianą
wyżej nadzieją na sukces, ewentualnie z obawą przed porażką. Dziecko może
stawiać sobie bardzo niewielkie wymagania, niektóre dzieci stawiają sobie
bardzo wysokie wymagania i w ten sposób same wywierają na siebie nacisk.
Dziecko czasami nie jest w stanie sprostać tak wysokim wymaganiom; co świadczy
o niewłaściwej ocenie własnych możliwości.
3. Odpowiedzialność za samego siebie.
Dzieci często upatrują przyczyn braku postępów
nie w sobie, lecz w „pechowych” okolicznościach.
Sposób interpretacji przez dzieci sukcesów czy porażek, w sposób istotny
determinuje ich dalszą motywację do nauki. Poczucie odpowiedzialności za własne
poczynanie, ma znaczący wpływ na skupienie uwagi i wartość.
4. Jak rozwija się motywacja do nauki?
Pierwszy rok życia. W początkowym
okresie motywacja do nauki ma związek z psychicznym rozwojem dziecka. Dzieci
cieszą się efektem własnych poczynań. Dlatego też same z siebie starają się
tak działać żeby osiągnąć określone rezultaty. Okazują silny pęd do
samodzielnego działania. Właśnie te cech sprawiają, że w późniejszych
latach dziecko podejmuje najróżnorodniejsze zadania i skutecznie konfrontuje
się z otoczeniem. Następuje ważny krok polegający na tym, że dziecko musi
odnieść efekt swojego zachowania do siebie i uświadomić sobie to powiązanie
jako swoją rzetelność lub jej brak. Od drugiego do czwartego roku życia.
W tym czasie dzieci przeżywają już swoje sukcesy i porażki. Uczucia
manifestowane są z niezwykłą siłą, szczególnie porażki atakami złości.
Są one świadectwem, że dziecko podejmuje próby efektywnego sprostania wymagań
otoczenia. W tym wieku coraz większą rolę odgrywa wpływ otoczenia i warunki
wychowania. Jeśli rodzice nieustannie hamują aktywność dziecka i we
wszystkim je wyręczają, nic dziwnego, że będzie ono coraz mniej skłonne do
samodzielnych działań. Od czwartego do piątego roku życia. W wieku
czterech i pół do pięciu lat można już stwierdzić u dzieci wyraźne różnice
w podejściu do poszczególnych zadań. Niektóre dzieci w tym wieku wykazują
niezwykłą odwagę w podejmowaniu nowych wyzwań. Są wytrwałe i podejmują
kolejne próby, jeśli nie odniosą sukcesu za pierwszym razem. Inne szybko
rezygnują, są bezradne i natychmiast proszą o pomoc. Samodzielność, do
której dążą od urodzenia, stanowi istotną przesłankę (podstawę) dla późniejszej
motywacji do nauki. Otoczenie (rodzina, później zaś w coraz większym stopniu
rówieśnicy) odgrywa istotną rolę w wykształceniu się motywacji do nauki.
Dziecko należy wspierać nie wyręczać. Surowe wychowanie pod kątem
samodzielności możne z kolei powodować zahamowanie u dziecka, jeśli
oczekiwania przekraczają jego możliwości. Wtedy dziecko znowu przeżywa porażkę.
Dzieci potrzebują ukierunkowania, musza się również nauczyć poskramiać
swoje żądania i radzić sobie z frustracjami. Umiejętność dziecka
ograniczania swych potrzeb jest ważnym warunkiem pracy i nauki w skupieniu.
VI Warunki do pracy w koncentracji.
Stworzenie podstawowych warunków do
pracy w skupieniu jest ważniejsze niż przeprowadzenie ćwiczeń na koncentrację.
Nie oznacza to tylko stworzenia spokojnego kącika do odrabiania lekcji i
wyeliminowania wszelkich zakłóceń. Dziecko musi nauczyć się rezygnowania z
zachcianek i najpierw uporać się z mniej przyjemnymi sprawami. Pomagają mu w
tym unormowane sytuacje w rodzinie, jak również jasne struktury i reguły dnia
powszedniego.
1. Ważna jest umiejętność czekania
2. Należy nauczyć dziecko ograniczania potrzeb
3. Dokonać analizy czy zajęcia dziecka mają na ogół charakter aktywny czy
pasywny? Jakie zmiany są konieczne?
4. Pomocne jest kontrolowanie swoich poczynań przy pomocy zmiany są konieczne.
VII Kieszonkowe
Jeśli dziecko ma kieszonkowe do własnej
dyspozycji, uczy się również określonego stosunku do swoich życzeń i
pragnień. Przydzielenie dziecku kieszonkowego i pozastawianie mu finansowania
większości swoich potrzeb uczy go rezygnowania z pewnych marzeń, żeby móc
zrealizować inne. Wszystko to przyczynia się do wyrobienia poczucia
odpowiedzialności i wytrwałości.
VIII Konkretne działania sprzyjające
rozwijaniu koncentracji
1. Gry sprzyjające rozwijaniu
koncentracji.
Każde zabawy rozwijają wytrwałość u
dzieci, jeśli przestrzega ono zasad i nie rezygnuje przedwcześnie. Każda gra
jest dobra. Zarówno gra planszowa, jak i konstrukcyjna (lego, klocki) zabawy z
piłką czy zręcznościowe albo gry z podziałem ról. Prace manualne, czytanie
czy oglądanie książek z obrazkami także rozwijają wytrwałość u dziecka.
Co można przekazać dziecku poprzez zabawę:
1. Powinno się nauczyć czekać na swoją kolejkę (odsuwanie potrzeb i
kontrola impulsów)
2. Powinno się nauczyć obserwowania przebiegu gry i dostosowania do tego
swojego postępowania
3. Powinno wytrzymać cały czas trwania gry aż do jej zakończenia, nawet jeśli
wynik był dla niego niezadowalający.
4. Powinno się nauczyć radzić sobie z porażkami
5. Powinno się nauczyć przestrzegać reguł
Jeśli dziecko przerywa grę czy złości się, trzeba być konsekwentnym, należy
starać się doprowadzić grę do końca (zaczekać aż się uspokoi i
kontynuować grę). Dziecko musi się nauczyć, że należy dotrzymywać umów i
ustaleń.
2. Programy ćwiczeń
W tych programach postęp osiąga się
tylko na drodze systematyczności. W przeciwieństwie do gier materiały te mają
charakter treningu i są dla dziecka raczej niewielką rozrywką.
3. System nagród
Uznanie i nagroda są dla dziecka czymś
niezbędnym. Należy jednak uważać, aby nagroda nie stała się dla dziecka
celem samym w sobie.
4.Bezstresowe odrabiani zadań domowych.
1. spokojne miejsce do pracy
2. reguły ułatwiające naukę i prace
3. nauka samodzielnej pracy
5. Pomoc terapeutyczna i poradnie specjalistyczne.
Jeśli zmiany w domu nie wystarczą do poprawienia
zdolności dziecka, należy szukać pomocy w ośrodkach specjalistycznych. Często
punktem wyjścia jest nauka relaksacji. Najbardziej znany i najczęściej
stosowany u dzieci i młodzieży jest tak zwany trening autogenny.
Opracowano w oparciu o książkę pt. „Zaburzenia
koncentracji u dzieci” Autor: dr Helmut Weyhreter- psycholog w uniwersyteckiej
klinice w Ulm
