Początki osadnictwa ludzkiego na terenie powiatu raciborskiego należą do najstarszych w Polsce. Badania wykopaliskowe wykazały, że pierwsze gromady ludzkie przybyły na te tereny w okresie przedostatniego zlodowacenia środkowo-polskiego.
Nazwa miejscowa Racibórz pojawia się w źródłach pisanych dopiero w 1108 r. Badania archeologiczne udowadniają, że osadnictwo polskie na obszarze miejskim jest wcześniejsze gdyż początek swój bierze w około X w. n. e. Teren obecnego Raciborza należał do śląskiego plemienia Gołęszyców i wszedł do państwa polskiego prawdopodobnie za panowania Mieszka I. Dawniejsze zabudowania miejskie pochodzą z XIII i XIV w. W środku miasta znajdował się rynek gdzie mieścił się ratusz, waga miejska oraz bazary i kramy.
Za czasów Władysława Opolsko-Raciborskiego powstaje kościół farny i kościół zakonu O.O. Dominikanów oraz kanał od Cyny do Odry.
Racibórz jako ważny punkt handlowy, mający prawo jarmarków prowadził ożywiony handel nie tylko z Wrocławiem i Krakowem ale także z Czechami, Węgrami i Italią. W ciągu dwóch pierwszych stuleci swego istnienia miasto uformowało się w tym czasie jako dość poważny ośrodek przemysłowo-handlowy, zwiększyło się jego zaludnienie i zabudowa, powstały monumentalne budowle kościelne i świeckie jak również rozwinęły się osiedla otaczające wieńcem miasto.
W XV w. Racibórz cofnął się w swym rozwoju wskutek kryzysu przeżywanego wtedy przez miasta śląskie oraz klęsk żywiołowych i wojen, które dotykały miasto i jego zaplecze.
W XVI i XVII w. obserwujemy duży postęp kultury materialnej i duchowej. Wpłynęło to na wysoki poziom miejscowej twórczości artystycznej, rozwój prywatnego budownictwa murowanego, założenie wodociągu miejskiego brukowanie niektórych ulic. Prócz łacińskiej szkoły parafialnej powstały w centrum miasta w dzielnicy Stara Wieś i Ostróg szkoły elementarne, w których uczono po polsku (Wróbel Anna „Szkolnictwo raciborskie od XIII — XIV w.” Zeszyty raciborskie „Strzecha” nr 4 TMZR, Racibórz, 1984).
Związki kultury z Polską zacieśniały się w XVI i XVII w. dzięki m.in. silnym wpływom krakowskiego środowiska artystycznego. Miasto ponownie zaczęło się rozwijać pod względem demograficznym, zaczął się postęp w życiu gospodarczym.
Dokumenty z XVII i XVIII w. wykazują bezwzględną polskość Raciborza. W sprawozdaniu kapituły kolegiaty raciborskiej z roku 1656 czytamy, że na jednego Niemca przypada w mieście dziesięciu Polaków (Górecki L. „Walka o polskość szkoły ludowej na Górnym śląsku.” śląski Instytut Naukowy, Katowice, 1974).
Zajęcie miasta przez Prusy dało początek bardzo poważnym zmianom gospodarczym i politycznym. Pod koniec XVII w. miast zaczęło dźwigać się z upadku. Nastąpił rozwój handlu i produkcji. Liczba mieszkańców Raciborza, która do połowy XVIII w. dochodziła do 2500,
u schyłku XVIII w. wzrosła do 3200, nie biorąc pod uwagę wojska.
W Raciborzu istniał przemysł spożywczy, w tym piwowarski. Bardzo duży wpływ na rozwój miasta wywarły wydarzenia początku XIX w. Były to wojny napoleońskie, reforma ustroju miast, uwłaszczenie chłopów, rewolucja przemysłowa i rozwój kapitalizmu. Przemysł górniczy i hutniczy rozwijający się gwałtownie w górnośląskim zagłębiu węglowym spowodował rozwój gospodarczy Raciborza.
Miasto włączono do sieci kolejowej dzięki czemu stało się ono ważnym węzłem łączącym Wiedeń z Krakowem i Wrocławiem. W tym czasie w Raciborzu następuje rozwój form kapitalistycznych.
W XIX w. wyraźnie występować zaczęło zjawisko coraz silniejszej germanizacji ludności. Od połowy XIX w. rozpoczyna się intensywny rozwój powiatu raciborskiego pod względem rolniczym. Przemysł zaś powoduje wykształcenie się klasy robotniczej i miejscowej burżuazji. Powstaje społeczeństwo kapitalistyczne obejmujące sposobem produkcji miasto i wieś raciborską. Kapitalistami byli Niemcy natomiast polskie społeczeństwo rekrutowało się z rolników średnio i małorolnych. W końcowych latach XIX w. na terenie raciborszczyzny większością narodową była ludność polska 45,6% zaś ludność niemiecka stanowiła 5%. W samym mieście Raciborzu Niemcy mimo tego stanowili większość. W szkołach rugowano język polski. Zaniżano do niemal że „zerowego” poziomu nauczanie dzieci polskich. W tych latach Racibórz uważany był przez zaborcę za miasto całkowicie niemieckie, ludność tej ziemi jednak zwycięsko opierała się naciskowi germanizacji. śląsk, a wraz z nim Ziemia Raciborska, wyrażały otwarcie swoją przynależność do Rzeczpospolitej. Ziemię tę łączyły z Polską więzi gospodarcze, językowe i kulturowe.
Walkę o utrzymanie polskości na Ziemi Raciborskiej podjął dr Józef Rostek żyjący w latach 1859—1929 organizator życia śpiewaczego. Pieśń polska pozwoliła uświadomić sobie własną odrębność narodową, wyrażała dążenia i poczynania ludu śląskiego.
Bardzo istotnym faktem w walce o polskość było powstanie gazety „Nowiny Raciborskie” 1889 r. Wybuch I wojny światowej zamknął możliwości rozwoju kultury w Raciborzu.
Racibórz wcielony do III Rzeszy skazany był na całkowite zgermanizowanie. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej i powstaniu niepodległego państwa polskiego na Górnym śląsku rozpoczął się nowy etap walki o narodowe i społeczne wyzwolenie. Reakcją na niesprawiedliwy podział Górnego śląska były powstania śląskie w latach 1919—1921, w których brali udział także raciborzanie. Po powstaniach przyznano Polsce 29% terenu objętego plebiscytem, reszta natomiast pozostała w rękach niemieckich w tym również Ziemia Raciborska. Ludność została skazana na ucisk germanizacyjny ostrzejszy niż kiedykolwiek. Działalność polskich organizacji w Raciborskiem została sparaliżowana.
W grudniu 1922 r. powstał Związek Polaków w Niemczech — organizacja bardzo zasłużona dla rozwoju polskości. Sporą aktywność wykazał Związek na Ziemi Raciborskiej, była to zasługa przede wszystkim dwóch ludzi ściśle związanych z Raciborzem: Arki Bożka i Kazimierza Malczewskiego. W trudnych latach międzywojennych Arka Bożka uznano za przywódcę ludu raciborskiego. Zarząd Związku miał swą siedzibę w budynku „Strzechy” ośrodku życia polskiego (Nowak Alfred „Raciborzanie w okresie plebiscytu i powstań śląskich.” /w:/ Kantyka Jan /red/
Racibórz. Zarys rozwoju miasta, Katowice, 1981).
Mimo prześladowań Polacy walczyli o każde polskie słowo. Po objęciu rządów przez Hitlera znowu wzmogła się działalność organizacji szowinistycznych. Coraz trudniej było organizować zjazdy śpiewacze, występy polskich zespołów teatralnych i operowych. Wybitni działacze byli prześladowani i osadzani w obozach koncentracyjnych. Wyzwolenie przyniósł dopiero 1945 r.
Po 600 latach obcych rządów Racibórz wrócił do Macierzy. Spełniły się marzenia wszystkich, którzy wytrwale walczyli o polskość tych ziem. Wypalone i zniszczone miasto trzeba było wybudować od podstaw. Do zniszczonego miasta i powiatu powróciła ocalała ludność polska. Ludzie przyjechali z różnych stron: byli to żołnierze, więźniowie obozów, robotnicy, chłopi, nauczyciele, lekarze. Wraz z napływem ludności ruszyło życie gospodarczo-społeczne i kulturalne miasta i powiatu. Odbudowano w latach 1945—1956 przemysł i rolnictwo, które dały podstawy rozwoju gospodarczego regionu.
Wraz z rozwojem przemysłu rozwijały się również pozostałe dziedziny gospodarki.
Wznowiły też swą działalność przedwojenne zespoły śpiewacze, powstały zespoły teatralne i sportowe. począwszy od 1950 r. rozpoczął się nowy etap w rozwoju gospodarczym miasta. W tym czasie powstało w Raciborzu kilka nowych zakładów przemysłowych takich jak: Raciborska Fabryka Kotłów i Zakłady Elektrod Węglowych, które w okresie powojennym zostały rozbudowane i unowocześnione. Ważniejszymi pozycjami w raciborskim przemyśle są też Kolejowe Zakłady Maszyn i Sprzętu Drogowego, Raciborskie Zakłady Betoniarskie i Żelbetowe, Zakłady Cukiernicze „Mieszko”, Henkel-Racibórz.
W roku 1954 rozpoczęło działalność Studium Nauczycielskie. Odbudowano Dom Polski „Strzecha”, który zapisał się złotymi literami w krzewieniu polskości. Rozbudowano placówki kulturalne i szkoły, w 1960 r. powstało Towarzystwo Miłośników Ziemi Raciborskiej, które upowszechnia kulturę, pielęgnuje regionalizm. W 1975 r. na miejscu Studium Nauczycielskiego powstała filia Wyższej Szkoły Wychowania fizycznego z Katowic.
W mieście istnieją Domy Kultury:
— Młodzieżowy Dom Kultury,
— Dom Kultury „Strzecha”,
— Raciborski Dom Kultury
przy których działają różnego rodzaju zespoły artystyczne. One to pielęgnują tradycje ludowe, pieśni tańce, strój, mowę i muzykę.
W Raciborzu znajduje się też muzeum, którego ekspozycje mówią o polskości tych ziem. Odrestaurowano zniszczone zabytki i budowle sakralne. Powstało kilka nowych budynków szkolnych, z których dużą oryginalnością wyróżnia się budynek Państwowej Szkoły Muzycznej.
Współczesny Racibórz to miasto oryginalne pod względem zabudowy. Znajdujemy odbicie bogatej przeszłości i prężnej współczesności. Pośród starej zabudowy wkomponowane są obiekty współczesnej. Stąd płynie sympatia do miasta ze strony jego mieszkańców i podziw ze strony przyjezdnych (Szkice z dziejów Raciborza, praca zbiorowa, Katowice, 1967).
Fragment pracy magisterskiej
Waldemar Tański
Środowisko, jakość życia, ekologia
